Dağlar qızı Reyhan

Reyhan bitkisi olduqca xoşagələn ətirli tərəvəz bitkisidir. Ölkəmizdə Abşeron yarımadası, Gəncəbasar zonası və Naxçıvan Muxtar Respublikasında geniş miqyasda becərilir.

Dalamazkimilər (Lamiaceae) fəsiləsinin reyhan cinsi özündə 150-yə qədər növü birləşdirir. Efir yağlı bitki kimi isə təkcə bir növü - evgenollu reyhan (O. gratissimum L.) becərilir. Bitkinin hündürlüyü 30-50 sm., yarpaqları yaşıl və mürəkkəb rəngli, xoş ətirli olur.

Reyhan işığı, istiliyi və rütubəti çox sevən birillik bitkidir. Onun toxumları 15°C hərarətdə cücərməyə başlayır. Vegetasiya ərzində 23-25 °C istilik olmalıdır. Toxumları işıqda yaxşı inkişaf edir. Reyhan iyuldan sentyabra kimi çiçəkləyir. Bitki normal böyüməsi üçün 19 +/− 5 °C istilik tələb edir. Torpaq və havanın rütubətliyi 70-80% olduqda keyfiyyətli ərzaq məhsulu yetişir. Qida maddələrinə çox tələbkardır. Ağır, soyuq, qrunt suları səthə yaxın yerləşmiş torpaqlar reyhan üçün yararsız torpaqlardır.

Tarixi, yayılması

Reyhanın vətəni cənubi Asiya (xüsusən də Seylon adası və Hindistan) hesab edilir. Lakin bu bitki Cənubi Avropa ölkələrinə də çoxdan məlumdur. Azərbaycanda, xüsusən Abşeron kəndlərində reyhan ətirli tərəvəz bitkisi kimi geniş miqyasda becərilir. Rusiyada onu 1937-ci ildən becərməyə başlayıblar. Hazırda MDB ölkələri arasında ən çox Gürcüstanda (1000 hektara yaxın ərazidə) becərilir. Məhsuldarlığı hər hektardan 6-10 tondur.

Reyhanın əsasən, yaşıl və qonur-bənövşəyi rənglərini becərirlər. Bu formaların hər ikisi yığcam, ortaboylu kol əmələ gətirir. Onlar məhsuldar, həm də olduqca ətirli olur.

Bu bitkinin bir-birindən fərqlənən bir neçə növü var.

1. Xırdayarpaqlı, yığcam kol və qırmızımtıl, həmçinin xırda çiçək salxımı əmələ gətirən reyhan;

2. İri yarpaq və çiçək, həm də hündür kol əmələ gətirən reyhan;

3. Qaşığabənzər iri yarpaq əmələ gətirən reyhan;

4. Dəstəyəbənzər, alçaqboylu və yığcam kol əmələ gətirən reyhan.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Tərkibində bir çox yararlı maddələr, о cümlədən şəkər, qələvi xassəli mineral duzlar, vitaminlər olan reyhanın yarpaqlarında 0,5-0,8 %, çiçəklərində isə 0,4-0,9 % efir yağı var. Yağın 70 faizini evgenol təşkil edir. Ona görə ona “evgenollu reyhan” da deyilir. Bu efir yağlarından bahalı ətriyyat-kosmetika və qənnadı məmulatlarının hazırlanmasında, qida sənayesində, həmçinin tibbdə geniş istifadə edilir.

Çox ətirli olduğundan onu təzə halda salatlarda, pomidor şirəsi və müxtəlif tərəvəz konservlərində işlədirlər. Qurudulmuş reyhan qış zamanı müxtəlif çeşidli xörəklərin hazırlanmasında da istifadə olunur.

Bitkinin qanazlığı, xroniki mədə-bağırsaq xəstəlikləri, əsəb sisteminin tənzimlənməsi və avitaminoza qarşı çox gözəl müalicəvi təsiri var. Reyhan qida ilə qəbul olunduqda orqanizmin maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, həzmi asanlaşdırır və qanın tərkibinin normallığını mühafizə etməklə bərabər, böyrək və sidik yollarının iltihabını da aradan qaldırır.

Reyhan yarpaqlarını bir neçə dəqiqə çeynəmək ağızdakı iyi aradan götürməyə kömək edir.

Sortları

Reyhanın rayonlaşdırılmış sortlarına misal olaraq “Yubileynıy”, “Kelasurı-1” və yerli “Gəncə” sortunu göstərmək olar. Gəncə sortu tərəvəzlərin konservləşdirilməsi və qurudularaq istifadə olunması üçün yararlıdır. Kolu, rəngi və ətri olduqca xoşagələndir. Vegetasiya müddətində 10-15 dəfə biçmək, hər biçimdən 7-10 sentner məhsul götürmək olar.

Becərilməsi

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrasının dosenti, kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru Hümbət Hümbətov reyhanın suvarılan torpaqlarda, yaxşı gübrələnmiş payızlıq və dənli-paxlalı bitkilərdən sonra əkilməsini məsləhət görür. Əsas fikir alaqlarla mübarizəyə verilməlidir. Reyhan şitilləri parniklərdə və ya istixanalarda yetişdirilir. Şitil dövrü 45-50 gün çəkir. Bu müddəti qısaltmaq üçün cücərdilmiş toxumlar səpilir. Toxumları dağınıq və ya 6 sm. olmaqla cərgəarası səpirlər. Toxumlar 0,5-0,6 sm. dərinliyə basdırılır. Səpindən sonra 30°C-yə qədər qızdırılmış su ilə suvarılma aparılır. Parnikin və ya istixananın temperaturu 30-35°C də saxlanılır. Şitili açıq sahəyə çıxarmazdan 2 həftə əvvəl onun açıq sahəyə uyğunlaşdırılması həyata keçirilir. Bunun üçün suvarma azaldılır, şitilliyin havalandırılması üçün qapaqlar açılır. Şitillər sonuncu yaz şaxtalarından sonra (torpağın hərarəti 12-15°C istilik olduqda) 10 sm. dərinlikdə (cərgəarası 60-70, bitkiarası isə 25-35 sm. olmaqla) əkilir.

Əkinə qulluq və yığım

Hümbət müəllimin sözlərinə görə, əsas gübrə kimi reyhana 30-40 ton peyin, 60 kq. azot və fosfor gübrələri verilməlidir. Əkildikdən sonra 30-35 gün müddətində reyhan asta böyüyür. Böyüməni sürətləndirmək üçün torpaq yumşaldılmalı və yaxşı suvarılmalıdır. Sonrakı qulluq isə cərgəaralarının və cərgələrin şumlanmasından, alaqların vurulmasından, xəstəlik və zərərvericilərlə mübarizədən ibarətdir. Reyhanı isti və quru havada şeh götürüldükdən sonra yığmağınız məsləhətdir. Bu bitkini ev şəraitində, dibçəkdə də əkə bilərsiniz. Reyhanı öz əlinizlə dərib salatlara və xörəklərə qatmağın zövqü isə bir başqadır. Sınamağa dəyər!